به گزارش خبرنگار ایرنا، پیمان همكاری شانگهای، یك تفاهم نامۀ همكاری های

بیش تر اقتصادی و مرزی است كه باعث شده كشورهای منطقه ای اغلب هم مرز، كنار هم قرار گیرند و از طرفی انعقاد توافق نامه های دوجانبه و چندجانبه امنیتی تا حدودی زیادی مسایل منطقه را حل كند كه بدین ترتیب می توان گفت هدف اولیه شكل گیری سازمان در سال های اولیه محقق شده است.

چین، روسیه، ازبكستان، تاجیكستان، قزقیزستان و قزاقستان از اعضای اصلی و ایران، هند، پاكستان و مغولستان از اعضای ناظر سازمان همكاری شانگهای هستند.

مسایل امنیتی در آسیای میانه به ویژه تروریسم، جدایی طلبی و افراطی گری عموماً دغدغه اصلی این سازمان محسوب می‌شود.

«ساختار منطقه‌ای ضدتروریسم» سازمان همكاری شانگهای در نشست ژوئن 2004 در شهر تاشكند در ازبكستان تهیه و تصویب شد. این سازمان در سال 2006 اعلام كرد كه بر اساس مفاد توافقنامه منطقه‌ای، با قاچاق مواد مخدر در طول مرزهای كشورهای عضو مبارزه خواهد كرد.

دولت روسیه در آوریل 2006 اعلام كرد كه پیمان همكاری شانگهای قصد ندارد به سازمانی نظامی (مشابه پیمان ناتو یا پیمان ورشوی سابق) تبدیل شود. اما وی اذعان كرد كه برای مقابله با تهدیدهای روزافزون تروریسم، جدایی‌طلبی و افراطی‌گری ممكن است نیاز به استفاده از نیروهای ارتش كشورهای عضو بوجود آید.

در همین راستا كشورهای عضو چندین رزمایش مشترك نظامی به اجرا گذاشته‌اند. اولین مانور نظامی در سال 2003 میلادی طی دو مرحله در قزاقستان و چین به اجرا درآمد.

در ماه اوت سال 2005 میلادی رزمایش نظامی بزرگی با شركت چین و روسیه با نام «ماموریت صلح 2005» به اجرا درآمد. این نخستین رزمایش نظامی مشترك روسیه و چین محسوب می‌شود.

در پی موفقیت این رزمایش، مقامات روسی اظهار علاقه كرده‌اند كه كشور هند در رزمایشهای مشترك بعدی حضور داشته باشند و سازمان همكاری شانگهای نقش نظامی نیز در صحنه بین‌المللی ایفا كند.

در پی توافق وزیران دفاع كشورهای عضو پیمان در آوریل 2006، جدیدترین رزمایش نظامی كشورهای عضو در سال 2007 با شركت چهار هزار سرباز ارتش چین در منطقه چلیابینسك در كشور روسیه در اطراف رشته كوه های اورال و مرز جغرافیایی آسیا و اروپا برگزار شد.

منطقه سازمان همكاری شانگهای از نظر موقعیت ژئوپلتیكی و راهبردی از اهمیت زیادی برخوردار است. در آغاز تصور بر این بود كه این پیمان كوششی از جانب روسیه و چین برای مقابله و جلوگیری از گسترش ناتو به شرق بوده است، اما بیانیه‌های اجلاس سران، مواضع سران چین و روسیه و نیز تحولات منطقه پس از وقوع حادثه یازدهم سپتامبر و برجسته‌ شدن تهدید طالبانیسم و القاعده، جهت‌گیری‌های ضد تروریستی و ضد افراطی‌گری را در این سازمان تقویت و تشدید كرد.

در ششمین اجلاس سران كه در روزهای 14 و 15 ژوئن 2001 در شانگهای چین تشكیل شد در خصوص ساختار موجود و توسعه آن، مسائل مهم منطقه‌ای و بین‌المللی و همكاری‌های اقتصادی و امنیتی به بحث و تبادل نظر پرداخته شد و اسناد مهمی به امضا رسید كه مهم ترین سند توافقنامه مبارزه با تروریسم بین‌المللی، افراطی‌گرایی دینی و قاچاق مواد مخدر و سلاح بود.

به دنبال حادثه یازدهم سپتامبر و حمله آمریكا به افغانستان و نیز نگرانی از گسترش نفوذ عناصر القاعده و طالبان در آسیای مركزی، اهمیت این منطقه برای غرب به ویژه ایالات متحده آمریكا افزایش یافت و این كشور با بهره‌گیری از فرصت به دست آمده به تحكیم حضور خود و ایجاد پایگاه‌های نظامی پرداخت.

كشورهای عضو سازمان شانگهای نیز از شرایط به وجود آمده نگران بودند لذا این تحولات در چندین اجلاس به موضوع اصلی گفتگوهای اعضای سازمان تبدیل شد. اما نكته حائز اهمیت این است كه دیدگاه سازمان شانگهای در مورد افراط‌گرایی و تروریسم با دیدگاه ایالات متحده آمریكا در این خصوص دارای تفاوت‌های اساسی است.

كشورهای عضو و ناظر سازمان همكاری شانگهای روی هم نه تنها بزرگ‌ترین توان اقتصادی، نظامی، هسته ای و فضایی جهان را دارا هستند، بلكه بیشترین تولیدكننده و مصرف كننده انرژی در جهان نیز محسوب می شوند.

مساحت كشورهای عضو (اصلی و ناظر) این سازمان روی هم بیش از 25 میلیون كیلومتر مربع یا یك چهارم سطح خشكی های زمین است.

با این حال اساسنامه سازمان همكاری شانگهای بر شفافیت عملكرد و بی طرفی نظامی آن تاكید می كند. علیرغم این موضوع، شكی نیست كه سازمان همكاری شانگهای نقش موازنه دهنده ای در صحنه بین المللی به ویژه در مقابل پیمان ناتو و ماجراجویی های نظامی ایالات متحده آمریكا ایفا می كند.

برای مثال، ایالات متحده آمریكا درخواستی جهت عضویت به عنوان عضو ناظر به سازمان همكاری شانگهای ارائه كرده بود، اما این درخواست در سال 2005 از طرف سازمان رد شد.

با این حال سازمان همكاری شانگهای در مدت تاسیس خود به دستاوردهای بزرگ امنیتی دست یافت. این سازمان درسال های اخیر از آمریكا خواسته است كه پایگاه ها و نیروهای نظامی خود را از خاك همه كشورهای عضو خارج سازد. پس از این درخواست، دولت قرقیزستان رسماً از آمریكا درخواست كرد كه به سرعت برنامه خروج نیروهای آمریكایی و تعطیلی پایگاه هوایی نظامی K-2 را فراهم كند.

اجلاس سران سازمان شانگهای در جولای 2005 نیز از آمریكا خواست برنامه زمان‌بندی برای خروج از پایگاه‌های نظامی آسیای مركزی ارائه دهد. براساس این درخواست نیروهای آمریكایی در پایان سال 2005 پایگاه نظامی خان‌آباد ازبكستان را ترك كردند. رسانه‌های غربی این تحول را به مثابه ظهور یك قدرت جدید در این منطقه تلقی كردند.

در واقع، قرار گرفتن مبارزه با «تروریسم، افراط‌گرایی و تجزیه طلبی»، در لیست اولویت‌های اصلی سازمان شانگهای انعكاسی از همین نگرانی است.

با اینحال نگرانی كشورهای عضو از تشدید اختلافات مرزی و تحركات نظامی یكدیگر، علت اولیه و اساسی شكل‌گیری پیمان شانگهای به شمار می‌رفت.

این نگرانی‌ها با انعقاد مجموعه‌ای از توافقنامه‌های دو جانبه و چند جانبه تا حدود زیادی مرتفع شد و به عبارتی هدف اولیه شكل‌گیری سازمان در سال‌های اولیه محقق گردید. نكته حائز اهمیت در این مورد آن است كه از شش عضو سازمان، چهار عضو، یعنی روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیكستان اختلافات اندكی میان خود داشتند.

به این ترتیب، چین از طریق توافقات پیمان شانگهای، حدود هفت هزار كیلومتر مرز مشترك خود با روسیه و جمهوری‌های آسیای مركزی را از هرگونه دل مشغولی و دغدغه امنیتی عمده رهایی بخشید.

اگر چه اعضای سازمان شانگهای در اغلب اجلاس‌های این سازمان تلاش داشته‌اند كه توجه خود را عمدتاً بر مسائل منطقه‌‌ای متمركز كنند، اما حضور دو قدرت بزرگ چین و روسیه اجازه نمی‌دهد كه این سازمان در اندازه‌های منطقه‌ای باقی بماند.

پذیرش عضویت سه كشور ایران، هند و پاكستان به صورت ناظر در سازمان شانگهای از نقطه ‌نظر همكاری‌های منطقه‌ای، توانمندی‌ها و ظرفیت‌های این سازمان را به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش می‌دهد.

پیوستن كامل جمهوری اسلامی ایران به سازمان همكاری شانگهای نیز بی شك گرایش ها و اهداف ضد غربی این سازمان را افزایش خواهد داد. كارشناسان همواره از دو مثلث اتحاد با عناوین «ایران -چین-روسیه» و یا «ایران -هند-روسیه» در كنار اتحاد سه گانه«چین-هند-روسیه» نام برده اند و چنین اتحادها و ائتلافهایی را در حقیقت سدی در مقابل سیاست های تك محورانه ایالات متحده در منطقه آسیا و در سطحی فراتر در كل نظام بین الملل به منظور برهم زدن نظم مورد نظر آمریكا قلمداد می كنند.

با این رهیافت، سازمان شانگهای به عنوان یك پیمان منطقه ای قوی و منسجم می تواند مطالبات كشورهای منطقه را هم از منظر داخلی و منطقه ای و هم از لحاظ بین الملل تامین كند.

سازمان همكاری شانگهای صاحب قدرت بالایی است كه به تدریج این قدرت بیشتر هم می شود. وجود ذخایر عظیم انرژی در این منطقه از جهان و حضور در كشور ایران و روسیه به عنوان دارندگان بزرگترین ذخایر گاز در جهان و دارابودن دیگر منابع انرژی در كنار بازار عظیمی كه برای كار و تولیدات اقتصادی در اختیار اعضای این سازمان وجود دارد،آینده روشنی را برای قدرت عظیم در حال تحول شانگهای نوید می دهد.

سازمان همكاری شانگهای دارای نیروهای عظیم بالقوه است كه با مرور زمان می تواند تبدیل به بالفعل شود و حداقل تبدیل به قدرتمندترین سازمان منطقه ای آسیا شود.

دوازدهمین نشست سران سازمان همكاری شانگهای 17 و 18 خردادماه جاری با حضور سران كشورهای عضو و ناظر از جمله دكتر محمود احمدی نژاد رییس جمهوری اسلامی ایران در پكن برگزار خواهد شد.

حمزه محمودی-ایرنا